آشنایی با گیاه زنجبیل

گیاه شناسی زنجبیل:

نام های دیگر:

   گیاه زنجبیل را با نامهای دیگری مانند: زنجفیل, شنگویر, چل , راش, راسن, راس هندی, گرم دارو, زیکژیبریس و ژنگوبر نیز می شناسند. 

مشخصات گیاه:

   زنجبیل از گیاه زرد رنگی که دارای رگه های بنفش است بدست می آید که در حقیقت ساقه ی زیرزمینی این گیاه است.

   زنجبیل گیاهی خوراکی, ادویه ای و دارویی است. از تیره زنجبیلیان (به شماره 1 در انتهای مطلب رجوع شود), علفی, ایستاده و چند ساله است.

   ساقه های هوایی آن باریک و به شکل نی که از غده های زیرزمینی و یا ریزوم ضخیم و گوشت دار منشا می گیرد. 

   ساقه های زیرزمینی, غده ای, گوشت دار, ضخیم و قهوه ای روشن است. 

   از آنجا که زنجبیل نوعی گیاه زیرزمینی است لذا ساقه ی ریشه دار (ریزوم) این گیاه بخشی از ساقه ی اصلی است. 

   در سطح زیر ساقه های 30 سانتی با برگ های طولانی, باریک و سبز قرار دارد. برگ های آن با پهنک نسبتا بزرگ, سرنیزه ای و منتهی به غلاف است. این غلاف ها معمولا طول ساقه ها را مانند گیاهان تیره بطور کامل فرا میگیرند.

   گل های آن سبز مایل به زرد با لبه ای ارغوانی و لکه های کرم رنگ, گل آذین, مخروطی شکل, کوچک و سنبله ای متراکم است که در تابستان از ساقه بیرون میزند.

   میوه های آن متفاوت و ممکن است پوشینه و محتوی دانه های زائده دار و یا سته و یا به اشکال دیگر باشد. گونه های مهم این تیره عبارتند از : Globa, Alpinia, Zingiber, Amomum, Curcuma. 

   این گیاه بومی آسیای جنوب شرقی است و بیشتر در نواحی گرم قاره های آسیا, اروپا و آفریقا پراکنده است. بطوری که فقط تعداد کمی از آنها در آمریکا یافت می شود. هند و مالزی بیش از نقاط دیگر دارای این گیاهان است. 

قسمت های مورد استفاده: 

   قسمت مورد استفاده گیاه, ساقه متورم شده زیر زمینی آن است. گوشت ریشه زیر زمینی زنجبیل ممکن است زرد, سفید یا قرمز باشد که این بستگی به نوع آن دارد. پوست آن مایل به قهوه ای است و بسته به این که گیاه بالغ برداشته شده یا جوان, پوست ممکن است ضخیم یا نازک باشد. 

   ساقه زیرزمینی زنجبیل, سفت است و بافت مخطط دارد. طعم آن معطر, تند و گرم است.

ترکیبات شیمیائی:

   زنجبیل به واسطه ترکیبات ادویه ای آن؛ یعنی جینجرول ها است که طعم تند و سوزاننده ای دارد.

   تجزیه شیمیایی ترکیبات موجود در زنجبیل شامل پروتئین، آمینو اسید، کربوهیدرات هایی مثل نشاسته، گلوکز و فروکتوز، مواد معدنی مثل کلسیم، فسفر، آهن، سدیم، پتاسیم و منیزیم، چربی ها و ویتامین هایی همچون تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین، ویتامین A، ویتامین C، اسانس های روغنی شامل سیترال، سینئول، زینجیبرین، ژرانیول، ژرانیول استات، بورنئول، لینالول استات، زینجیبرول و... است.

نحوه کاشت و تکثیر:

   فقط با داشتن  یک عدد از گیاه زنجبیل تازه، می توانید آن را به راحتی به هر تعداد که بخواهید، پرورش دهید.

   زنجبیل را از طریق بذر تکثیر نمی کنند، بلکه زنجبیل گیاهی است که از طریق ریزوم هایش که در زیر خاک هستند، تکثیر می شود. این گیاه را می توان در مناطقی که آب و هوای گرم دارند (مانند ایران)، در خارج از خانه و در محیط باز پرورش داد اما در مناطقی که آب و هوای سرد دارند، این گیاه باید در داخل خانه پرورش داده شود.

   برای تکثیر این گیاه می توانید زنجبیل تازه، سفت و پر و چروکیده نشده را از فروشگاه مرکزی گیلامی تهیه و آن را بکارید.

   شما می توانید زنجبیل ها را یک شب در آب کمی خیس کنید، سپس مرطوب نگه دارید و روز بعد بکارید. چون زنجبیل نباید در آب جوانه بزند. بنابراین پس از یک شب خیس کردن، آن را در خاک غنی گلدان در عمق 10 سانتی متری از سطح خاک بکارید و خاک را تا زمانی که زنجبیل جوانه بزند، مرطوب (بدون آنکه آن را غرق در آب کنید)  نگهدارید. اگر زنجبیل های خریداری شده دارای برآمدگی های جوانه مانند هستند، آن ها را طوری در خاک قرار دهید تا جوانه ها رو به بالا و سطح خاک قرار بگیرند.

   بهترین زمان برای انجام این کار، اواخر زمستان است. بنابراین زمانی که گیاه تان در اوایل بهار جوانه زد، می توانید آن را در باغ یا حیاط خود بکارید. زمان بندی برای کاشت این گیاه در منزل نیز دارای اهمیت می باشد. زیرا گیاهان در حال رشد در خانه نیز به نور خورشید در تابستان نیاز دارند.

   در مورد کاشت زنجبیل در بیرون از خانه، شما می توانید از همان ابتدا زنجبیل تان را در حیاط یا باغ بکارید تا همان جا جوانه بزند، اما باید هنگام جوانه زدن مواظب حیوانات جونده باشید.

   جوانه های تان را با فاصله 25 تا 35 سانتی متری در محلی بکارید که در اکثر روز دور از تابش مستقیم نور آفتاب باشد. خصوصا اگر در گرم ترین زمان تابستان این کار را انجام می دهید، کمی سایه برای گیاهان خوب است. زنجبیل می تواند تا ارتفاع 90 سانتی متری رشد کند.

   ریشه زنجبیل نباید به طور دائم خیس بماند؛ بنابراین مهم است محلی را انتخاب کنید که خاک آن زهکشی خوبی داشته باشد. اگر زنجبیل را در خارج از منزل پرورش می دهید از کاشتن آن در مناطق کم ارتفاع و گودی که در آن آب جمع می شود خودداری کنید.

   اگر خاک باغچه سنگین است، مقداری ماسه به آن اضافه کنید تا آب های اطراف ریشه خارج شود. ترکیب ماسه و خاک باید متعادل باشد تا مواد غذایی کم نداشته باشد.

   هنگامی که گیاه تان در خاک پا گرفت، برای حفظ رطوبت مورد نیاز خاک، لایه ضخیمی از مالچ (به شماره 2 در انتهای مطلب رجوع شود) را در اطراف پایه گیاه تان پراکنده کنید. این کار نه تنها باعث حفظ رطوبت خاک می شود؛ بلکه مانع رشد علف های هرز در اطراف گیاه تان خواهد شد.

   به طور مداوم به گیاه تان آب دهید اما آن را غرق آب نکنید. لذا خاک باید همیشه مرطوب باشد، بنابراین گیاه تان را 2 تا 3 بار در هفته آبیاری کنید.

   زنجبیل 2 سال و یا بیشتر طول می کشد که گل بدهد، اما محصول آن را می توانید در کمتر از یک سال برداشت کنید (از خاک بیرون آورید).

   خاک سبک شنی-لومی مناسب ترین نوع خاک برای رشد زنجبیل است و خاک های سنگین رسی و شنی زبر برای کاشت این گیاه نامناسب هستند.این گیاه به عناصر غذایی زیادی نیاز دارد و خاک مزرعه باید بسیار حاصلخیز باشد. این گیاه در شرایط غرقابی و خاک های شنی درشت عملکرد خوبی ندارد.

   مساعدترین درجه حرارت خاک برای جوانه زنی ریزوم های بذری این گیاه 25 تا 30 درجه سانتی گراد می باشدو در درجه حرارت های کمتر، زمان بیشتری برای جوانه زنی لازم است.

   در زمانی که قسمت هوایی گیاه در پایان دوره ی رشد شروع به خشک شدن کردند، ریزوم ها آماده برداشت هستند. ریزوم ها بعد از برداشت از هم جدا می شوند و باید شسته شوند. در غیر اینصورت محصول نهایی که زنجبیل سفید است، بدست نمی آید. در صورتی که تقاضای بازار برای زنجبیل سبز زیاد باشد، زنجبیل را باید زودتر از موعد مقرر (15 تا 20 روز قبل از رسیدن کامل) برداشت کرد. ریزوم های سالم و گوشت دار را به مدت 30 دقیقه در سراسان 25% قرار می دهند تا از بیماری های قارچی انبار در امان بمانند و سپس آن ها را در سیلو نگهداری می کنند.

   رطوبت زنجبیل خشک حداکثر باید 10% باشد. زنجبیل های خشک شده در کیسه های کاغذی بسته بندی می شوند و مناسب ترین دما برای نگهداری آن ها در انبار 35 تا 38 درجه سانتی گراد می باشد.

طرز استفاده و روش مصرف:

   نکته: روزانه بیشتر از 2 تا 4 گرم از زنجبیل را نباید مصرف کرد. اگر زنجبیل تازه مصرف می کنید، حتما مقدار مصرفی را وزن کنید.

  طرز تهیه چای زنجبیل: 1 قاشق چایخوری پودر خشک زنجبیل و یا 2 قاشق چایخوری زنجبیل رنده شده تازه را داخل قوری و روی آن آب جوش بریزید و به مدت 5 دقیقه آن را با حرارت ملایم دم کنید، سپس آب آن را با عسل شیرین میل کنید.

   چای زنجبیل هر چه بیشتر بماند و دم بکشد، تندتر می شود.حتی می توان چای زنجبیل را بعد از سرد شدن، داخل یخچال گذاشت و پس از خنک شدن، مانند یک نوشابه سرد استفاده کرد.

   طرز تهیه شربت زنجبیل: برای تهیه این شربت، یک قسمت از زنجبیل رنده شده را با سه قسمت از عسل و مقداری آب مخلوط و در شیشه دربسته در یخچال نگهداری کنید و هرزمان خواستید مصرف کنید.

   تهیه زنجبیل خشک: زنجبیل سبز را 2 تا 3 بار کاملا در آب می شویند و به مدت یک روز آن را در آب خیس می کنند. آنگاه پوست زنجبیل را با چاقوهای کوچک مخصوص، به دقت می گیرند. باید مواظب بود که پوست زیرین آسیب نبیند؛ چرا که عصاره های روغنی آن از دست می رود. سپی آن را با دقت می شویند و در آفتاب خشک می کنند. برای بهبود کیفیت محصول زنجبیل سفید، آن ها را به مدت چند دقیقه در آب آهک 3درصد خیس می کنند و سپس با گوگرد ضدعفونی و بعد خشک می کنند. برای افزایش کیفیت زنجبیل سفید به میزان 18 تا 20 درصد تا 2 بار این عمل را تکرار کنید.

   توجه: در صورتی می توان از زنجبیل انتظار درمان داشت که تازه باشد و مدت زمان زیادی از تولید آن نگذشته باشد.

   هنگام خرید پودر زنجبیل انواع ارگانیک آن را تهیه کنید تا مطمئن شوید در آن پرتودهی انجام نشده است (پرتودهی، عمر ماندگاری محصول در فروشگاه را افزایش می دهد).

   زنجبیل تازه را در صورت پوست نشده، در یخچال تا سه هفته و در فریزر تا شش ماه می توان نگهداری کرد.

   پودر زنجبیل خشک را باید در ظرف شیشه ای دربسته، در جای خشک، تاریک و خنک نگهداری کرد. همچنین می توانید آن را در یخچال به مدت یکسال نگهداری کنید.

   زنجبیل به عنوان یک ادویه دارای طعم تند و فوق العاده در بسیاری از خوراک ها، به خصوص خوراک های آسیایی مورد استفاده قرار میگیرد. لذا زنجبیل را می توان در پخت انواع غذاها، شیرینی ها و نوشیدنی ها نیز استفاده کرد.

چند توصیه برای مصرف زنجبیل:

  1- سبزیجات تفت داده شده را با افزودن زنجبیل تازه و ریزشده، طعم دار کنید.

  2- زنجبیل را با سس سویا، روغن زیتون و سیر ترکیب کنید و سس سالاد خوشمزه ای درست کنید.

  3- با پاشیدن پودر زنجبیل، دانه های کنجد یا سبزیجات دیگر به برنج، طعم بیشتری ببخشید.

  4- زنجبیل و آب پرتقال را به پوره سیب زمینی شیرین اضافه کنید.

 5- با خوردن لیموناد زنجبیل، بدن خود را گرم کنید.برای این کار زنجبیل تازه آسیاب شده را با آب لیمو، عصاره نیشکر یا عسل و آب مخلوط کنید.

خواص درمانی و طبیعت زنجبیل:

 - طبیعت گیاه زنجبیل گرم و خشک است.

 - از قدیم زنجبیل مورد مصرف مردم ایران، هند و چین بوده است.

 - خواص دارویی این گیاه بطور خلاصه عبارتند از: پیشگیری از میگرن، جلوگیری از استفراغ، مشکلات گردش خون، درمان سرگیجه، آنفلوآنزا و سرماخوردگی و دردهای ناشی از آن، ناراحتی های معده، زخم معده، درمان کشیدگی عضله، خستگی ناشی از مسافرت، سرمازدگی، دندان درد، تسکین سردرد، تهوع ناشی از جراحی و شیمی درمانی، تسکین درد مفاصل، پیشگیری از سرطان بویژه سرطان معده و روده

 - این گیاه در درمان حالت تهوع و ناراحتی  های معده تاثیر شگفت انگیزی دارد. زنان باردار نیز برای کاهش تهوع صبحگاهی خود میتوانند از گیاه زنجبیل استفاده کنند.

 - زنجبیل تازه را برای سرماخوردگی و آنفلوآنزا به کار ببرید.

 - زنجبیل خشک شده را برای درمان سرگیجه و تهوع استفاده نمایید.

 - قرص زنجبیل را برای درمان آرتریت و مشکلات گردش خون مورد استفاده قرار دهید.

 - برای پیشگیری از میگرن، هر روز به اندازه یک نخود پودر زنجبیل را با یک کاسه ماست ترکیب و همراه با غذا میل کنید.

 - یک گرم پودر زنجبیل در جلوگیری از حالت تهوع و استفراغ بعد از جراحی، به اندازه داروهای آرامبخش، موثر است.

 - اگر به کشیدگی عضله دچار شده اید، گلو درد دارید و یا از بیماری های مسافرت رنج می برید، برای خود یک تونیک زنجبیل آماده نموده و میل کنید.

 - زنجبیل را می توان به آب گرم اضافه کرد و در مواقع سرماخوردگی، پاها را در آن قرار داد.

 - اگر دندان درد دارید، زنجبیل را بجوید.

 - اگر گلو درد دارید، مقداری رنجبیل و آب را غرغره کنید.

  در چین متخصصین طب سنتی برای درمان سرماخوردگی،شربتی را تجویز می کنند که با ترکیب زنجبیل، آب لیموی تازه و مقداری عسل تولید می شود. برای تهیه این شربت مقدار مشخصی از زنجبیل را با آب لیموی تازه و مقداری عسل با یک لیوان آب گرم ترکیب و برای تسکین دردهای ناشی از سرماخوردگی به بیمار توصیه میکنند.

 - زنجبیل تازه را پس از خرد کردن برای تسکین سردرد به ناحیه پیشانی بمالید.

 - روغن زنجبیل را باید با روغن های دیگر رقیق کنید و برای تسکین دردهای ناشی از کشیدگی ماهیچه آسیب دیده، روی آن ماساژ داد تا گردش خون را بهبود ببخشد و باعث تسکین درد شود.

 - با چند قطره از تونیک زنجبیل می توان موضع مورد نظر را که دچار گرفتگی یا اسپاسم و یا ورم مفاصل شده است را ماساژ داد.

 - زنجبیل باعث تسکین درد و ورم مفاصل می شود.

 - زنجبیل در درمان سرگیجه، تعریق، تهوع و استفراغ ناشی از گرمی و دریازدگی موثر است.

 - زنجبیل در تسکین پاره ای از درد های دوران قاعدگی موثر است.

 - زنجبیل را بجوید تا سرفه نکنید.

 - برگ های زنجبیل در تسکین التهاب و تورم گلو بسیار موثر هستند. به توصیه متخصصین در زمان ابتلا به سرماخوردگی، می توان چند برگ گیاه زنجبیل را جوید و یا عصاره به دست آمده از برگ های آن را غرغره کرد تا دردهای ناشی از التهابات گلو تسکین یابد.

 - در مناطق سرد و کوهستانی، استفاده از زنجبیل برای کنترل و درمان سرمازدگی بدن بسیار رایج است. برای این منظور ترکیب برگ ها با پودر زنجبیل در آب گرم و  قرار دادن پاها در آن توصیه می شود.

 - یکی از مهمترین خواص زنجبیل در پیشگیری از ابتلا به سرطان به ویژه سرطان روده بزرگ است. ماده ای بنام Zingiberen در زنجبیل، علاوه بر ایجاد طعم و مزه، از رشد سلول های سرطانی در انسان پیشگیری می کند؛ لذا در هند مصرف این ادویه را در تهیه غذاهای روزانه توصیه می کنند.

 - شربت زنجبیل برای زخم معده بسیار مفید است. مبتلایان به زخم معده باید هر روز قبل از غذا یک قاشق چایخوری از این شربت را همراه با کمی آب بنوشند.

عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف:

  - اکثر متخصصین طب سنتی معتقدند که مصرف بیش از اندازه و بدون قاعده زنجبیل عوارضی را به همراه دارد که یکی از مهمترین آن ها، سوزش معده و اختلال در عملکرد دستگاه گوارش و سیستم عصبی بدن است.

  - زنان شیرده برای مصرف با پزشک خود مشورت نمایند.

تداخلات دارویی:

   احتمال تداخل بعضی از داروهای رقیق کننده خون مانند وارفارین و آسپرین با گیاه زنجبیل وجود دارد که ممکن است برای بیمار عوارضی را به همراه داشته باشد. مصرف همزمان زنجبیل با داروهای ضد انعقاد خون که برای رقیق شدن کاربرد دارد، مضر است و باید حتما با پزشک مشورت کرد.

سابقه تاریخی:

   زنجبیل اصالتا گیاه چینی و هندی است و در این کشورها در طول بیشتر از 4000 سال در پخت و پز غذا مصرف شده است.

   در ایران باستان نیز این گیاه با نام های ژنگویر شناخته شده بود و کاربرد داشت و از ایران و کشورهای عربی به سوی غرب سفر کرد. در غرب، پزشکی یونانی به نام «دیوسکوریدس» نخستین بار در سده یکم میلادی کاربرد درمانی زنجبیل را ثبت کرد.

   در دست نوشته های چین باستان، هند و خاورمیانه به زنجبیل اشاره شده است و به دلیل رایحه دلپذیر، خواص درمانی  و  غذایی آن، مدت ها مورد استفاده مردم بوده است.

   پس از اینکه تقریبا 2000 سال پیش، روم باستان، زنجبیل را از چین وارد کرد، محبوبیت آن در اروپا، حوالی ناحیه مدیترانه باقی ماند تا اینکه در قرون وسطی استفاده از زنجبیل به کشورهای دیگر نیز گسترش یافت.